Ηθική και Ψυχολογική Παρενόχληση στην Εργασία

1. Εισαγωγή

Η ηθική παρενόχληση, γνωστή και ως ψυχολογική παρενόχληση ή mobbing, αποτελεί ένα σύνθετο φαινόμενο που εμφανίζεται στους σύγχρονους εργασιακούς χώρους με δυσμενείς συνέπειες για την ευημερία των εργαζομένων και την παραγωγικότητα των οργανισμών. Ο όρος “mobbing” προέρχεται από το αγγλικό ρήμα “to mob”, το οποίο στα ελληνικά αποδίδεται ως «κακολογώ, προσβάλλω, κακομεταχειρίζομαι, πιέζω». Για πρώτη φορά ο όρος “mobbing” χρησιμοποιήθηκε από τον ζωολόγο – ηθολόγο Konrad Lorenz το 1966 για να περιγράψει τη συμπεριφορά μιας αγέλης μικρόσωμων ζώων που, καθοδηγούμενα από το ένστικτο επιβίωσης, επιτίθενται σε ένα μεγαλύτερο ζώο. Η συστηματική, όμως, ερευνητική μελέτη του φαινομένου στους εργασιακούς χώρους ξεκίνησε στη Σουηδία τη δεκαετία του 1980 από τον ψυχολόγο Heinz Leymann ο οποίος υιοθέτησε τον παραπάνω όρο για να περιγράψει παρόμοιες μορφές εχθρικής συμπεριφοράς σε αυτούς.

2. Τι είναι η ηθική παρενόχληση;

Δεν υπάρχει ένας σαφής, παγκοσμίως αποδεκτός ορισμός για την ηθική παρενόχληση. Το γεγονός ότι επικεντρώνεται κυρίως σε μη ορατές επιθέσεις το καθιστά ακριβώς δύσκολο να εντοπιστεί και να οριστεί. Ωστόσο, περιγράφεται ως μια σειρά εχθρικών και ανήθικων συμπεριφορών που κατευθύνονται συστηματικά από έναν ή περισσότερους ανθρώπους κυρίως προς ένα άτομο, και στοχεύουν ή είναι πιθανό να προκαλέσουν σωματική, ψυχολογική, σεξουαλική ή οικονομική βλάβη. Ο απώτερος σκοπός αυτών των συμπεριφορών είναι η ταπείνωση και περιθωριοποίηση του ατόμου και, τελικά, η απομάκρυνσή του από την εργασία.

Για να χαρακτηριστεί μια σύγκρουση ως ηθική παρενόχληση, πρέπει να έχει επαναλαμβανόμενο χαρακτήρα και να διαρκεί για σημαντικό χρονικό διάστημα. Όμως, ακόμα και μια μεμονωμένη ενέργεια, εφόσον είναι ιδιαίτερα σφοδρή και ικανή να μεταβάλει μόνιμα τους όρους ή τις συνθήκες εργασίας, μπορεί να θεωρηθεί ως μορφή ηθικής παρενόχλησης.

Χαρακτηριστικά της διαδικασίας του mobbing είναι η σκοπιμότητα των καταχρηστικών συμπεριφορών, η ασυμμετρία δυνάμεων και η κατάχρηση εξουσίας. Μπορεί να εκδηλωθεί τόσο κάθετα, από το ανώτερο στέλεχος  προς τον υφιστάμενο, συχνά ως μέρος ενός «παιχνιδιού εξουσίας», όσο και οριζόντια μεταξύ δηλαδή ομοιόβαθμων συναδέλφων στο πλαίσιο αθέμιτου ανταγωνισμού και προσωπικής εμπάθειας. Πιο σπάνια μπορεί να εμφανισθεί και αντίστροφα, δηλαδή από έναν υφιστάμενο ή μια ομάδα υφισταμένων προς τον προϊστάμενό τους. Τέλος μπορεί να ασκηθεί και από τρίτους, όπως προμηθευτές, πελάτες, ασθενείς κ.α.

3. Οι αιτίες του φαινομένου

Οι παράγοντες που οδηγούν κάποιον να παρενοχλήσει τον συνάδελφό του μέσα στον χώρο εργασίας ποικίλουν και περιλαμβάνουν την οργάνωση του εργασιακού περιβάλλοντος, τους υψηλούς ρυθμούς εργασίας, τις ασφυκτικές προθεσμίες, τον ανταγωνισμό, την έλλειψη επικοινωνίας, τη σύγχυση αρμοδιοτήτων, την εργασιακή ανασφάλεια και την αδυναμία διαχείρισης των συγκρούσεων. Ειδικά σε χώρους υγείας το πρόβλημα έχει παρατηρηθεί ότι εμφανίζεται σε μεγάλο ποσοστό μεταξύ των εργαζομένων λόγω των απαιτητικών συνθηκών, των κυκλικών ωραρίων και των περιορισμένων πόρων. Επιπλέον, έχει ερευνηθεί η συσχέτιση μεταξύ της παρουσίας ορισμένων χαρακτηριστικών  της προσωπικότητας των εμπλεκόμενων και της εκδήλωσης του φαινομένου.

4. Προφίλ θυμάτων και θυτών

Η ηθική παρενόχληση δεν κάνει διακρίσεις, καθώς οποιοσδήποτε μπορεί να γίνει θύμα, ανεξαρτήτως ψυχολογικού προφίλ. Ωστόσο, σε κάποια εργασιακά περιβάλλοντα, η ηθική παρενόχληση εκδηλώνεται με μεγαλύτερη ευκολία και συχνά στοχοποιεί άτομα που διαφοροποιούνται ως προς το φύλο, την εθνικότητα, τον σεξουαλικό προσανατολισμό, τη σωματική αναπηρία κ.α. Επίσης μπορεί να στραφεί εναντίον ατόμων που αντιμετωπίζουν συναισθηματικές δυσκολίες ή προκλήσεις ψυχικής υγείας καθώς και όσων έχουν χαμηλή αυτοεκτίμηση. Εξίσου, μπορεί να πλήττει άτομα που χαρακτηρίζονται από ιδιαίτερη εργασιακή ευσυνειδησία, αρνούνται να υποκύψουν σε χειραγώγηση, ή είναι τόσο ικανά στην εργασία τους που επισκιάζουν ανώτερους ή ομοιόβαθμους συναδέλφους.

Οι θύτες, από την άλλη, συχνά χαρακτηρίζονται από ανασφάλεια, εγωισμό και χειριστικές συμπεριφορές, χρησιμοποιώντας τη βία ως μέσο συγκάλυψης των αδυναμιών τους. Μπορεί να φαίνονται γοητευτικοί και να διαθέτουν υψηλή αυτοεκτίμηση, όμως συχνά διακατέχονται από αλαζονεία, έχουν αυξημένη ικανότητα εξαπάτησης και περιορισμένη ενσυναίσθηση. Απέναντι στα άτομα που στοχοποιούν, επιδεικνύουν επιθετική συμπεριφορά, ενώ προς τους υπόλοιπους συναδέλφους τους ή τους ανωτέρους τους μπορεί να εμφανίζονται φιλικοί ή ακόμη και δουλοπρεπείς, ανάλογα με το προσωπικό τους συμφέρον.

5. Συνηθέστερες μορφές mobbing

Η ηθική παρενόχληση μπορεί να εκδηλωθεί με τέσσερις βασικές μορφές:

1. Με συμπεριφορές που βλάπτουν την υπόληψη του εργαζομένου (διάδοση ψευδών φημών, συκοφαντία κ.α. ).

1. Με συμπεριφορές που επηρεάζουν την εργασιακή του απόδοση και την επαγγελματική του ταυτότητα (στέρηση αρμοδιοτήτων, υπερβολικός φόρτος εργασίας, σκόπιμες καθυστερήσεις πληροφόρησης κ.α. ).
2. Με συμπεριφορές που παρεμποδίζουν την επικοινωνία και τη δυνατότητα κοινωνικών επαφών ( απομόνωση, αποκλεισμός από συσκέψεις κ.α.).
3. Με συμπεριφορές που στοχεύουν στην τιμωρία, τον εκφοβισμό και τη σωματική ή ψυχολογική εξουθένωση (απειλές απόλυσης, απώλεια αδειών χωρίς βάσιμο λόγο κ.α.).

Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι η εχθρική αυτή κατάσταση διαφέρει από τις καθημερινές διενέξεις και τις συγκρουσιακές καταστάσεις που είναι φυσιολογικές στο εργασιακό περιβάλλον.

6. Επιπτώσεις της ηθικής παρενόχλησης

Οι συνέπειες της ηθικής παρενόχλησης είναι σοβαρές τόσο για τα άτομα όσο και για τις επιχειρήσεις. Τα θύματα ενδεικτικά εμφανίζουν ψυχοσωματικά προβλήματα, απομόνωση, μειωμένη απόδοση, έλλειψη συγκέντρωσης, στρες, κατάθλιψη, εμμονή, σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης (burnout). Παράλληλα, οι επιχειρήσεις που δεν αντιμετωπίζουν το φαινόμενο παρουσιάζουν αυξημένες απουσίες προσωπικού, χαμηλή αποδοτικότητα, πτώση ποιότητας υπηρεσιών και ζημία στη φήμη τους.

7. Νομικό πλαίσιο και αντιμετώπιση

Στην Ελλάδα, ο Νόμος 4808/2021 στοχεύει στην προστασία των εργαζομένων από κάθε μορφή βίας και παρενόχλησης στην εργασία, περιλαμβάνοντας και την ηθική παρενόχληση. Η ελληνική νομοθεσία ενσωματώνει ευρωπαϊκές οδηγίες και επιβάλλει στις επιχειρήσεις την υποχρέωση να διασφαλίζουν ένα ασφαλές και δίκαιο εργασιακό περιβάλλον.

8. Επίλογος

Η ηθική παρενόχληση στην εργασία είναι ένα σοβαρό ζήτημα που απαιτεί άμεση και ολοκληρωμένη προσέγγιση για την προστασία των εργαζομένων και τη διασφάλιση της ευημερίας τους. Δεν πρόκειται μόνο για ένα διαπροσωπικό ζήτημα μεταξύ θύτη και θύματος. Οι οργανισμοί, πέρα από τη νομική υποχρέωση, έχουν την ευθύνη να δημιουργούν ένα υποστηρικτικό περιβάλλον όπου οι εργαζόμενοι θα νιώθουν ασφαλείς και σεβαστοί. Η ενδυνάμωση των εργαζομένων, η εκπαίδευση σχετικά με τις επιπτώσεις της ηθικής παρενόχλησης και η εφαρμογή αυστηρών πολιτικών αποδοχής της ισότητας είναι απαραίτητες για την καταπολέμηση αυτού του φαινομένου και τη διατήρηση ενός θετικού εργασιακού κλίματος.

Πηγές

Brewer C.S. (2015) “Workplace Bullying in Healthcare Professions”, International Journal of Occupational Health and Public Health Nursing, 2 (1), 11-28.

Δέδε Ι., Φαινόμενο Mobbing: Εργασιακός Εκφοβισμός, ΙΝΕ/ΓΣΕΕ, Τεύχος 238, Νομ.- Δεκ. 2017, σελ. 2-12

Δημητριάδου Θ. (2020). Ηθική παρενόχληση στον χώρο εργασίας: Ο ρόλος της επαγγελματικής συμβουλευτικής. Δίκτυο Υπηρεσιών Πληροφόρησης & Συμβουλευτικής Εργαζομένων και Ανέργων. Ινστιτούτο Εργασίας Γ.Σ.Ε.Ε

Πετσαλάκη Μ. (2024). Βία και παρενόχληση στην εργασία – Ο εργασιακός εκφοβισμός στο Δημόσιο. (Παρουσίαση Συμβούλου Ακεραιότητας στην Περιφέρεια Κρήτης).

Τσιάμα Μ.-Χ. ( 2013). Το φαινόμενο της ηθικής/ψυχολογικής παρενόχλησης στον χώρο εργασίας: Εννοιολογικοί προσδιορισμοί. Εθνικό Ινστιτούτο Εργασίας και Ανθρώπινου Δυναμικού, Άρθρα και Μελέτες 2/2013.