Γιατί να κάνουμε ψυχανάλυση;
Σκέφτηκα να επικεντρωθώ σε μία λέξη που ακούμε τόσο συχνά αλλά ελάχιστα κατανοούμε. Πρόκειται για τη λέξη ασυνείδητο. Προφανώς γνωρίζετε ότι πατέρας της ψυχανάλυσης είναι ο Ζίγκμουντ Φρόιντ, καθώς επίσης ότι είναι ο ίδιος που έφερε στο προσκήνιο τη λέξη ασυνείδητο και στις μέρες μας θεωρείται μία από τις σημαντικότερες προσωπικότητες όλων των εποχών. Το ασυνείδητο λοιπόν, σύμφωνα με τον Φρόιντ, είναι «ο απωθημένος ψυχισμός, τα συμπτώματα του υποκειμένου και οι παθολογικές εκδηλώσεις του και όλα αυτά είναι εξαιρετικά σύνθετης φύσης», όπως γράφει. Το ασυνείδητο, θα λέγαμε συνοψίζοντας, συνιστά αυτό που τα υποκείμενα αγνοούν. Αγνοούν δηλαδή ότι σε αυτό ενοικούν σκέψεις, λέξεις, λόγια που τα καθοδηγούν εν αγνοία τους. Και πολλές φορές είναι σκέψεις συγκεκριμένες, πολύ καλά δομημένες οι οποίες διατρέχουν την καθημερινή ζωή του υποκειμένου και οι οποίες συχνά διχάζουν το υποκείμενο, είτε το καταλαβαίνει είτε όχι και έχουν τη δύναμη να το καθοδηγούν.
Συναντούμε για παράδειγμα στη κλινική μας νέους ανθρώπους πολύ ικανούς, οι οποίοι όμως δεν καταφέρνουν να πετύχουν στις εξετάσεις τους ή γενικότερα υποκείμενα που δεν μπορούν να αντέξουν την επιτυχία τους και συνεχώς βάζουν εμπόδια στον ίδιο τους τον εαυτό και την εξέλιξή τους. Επίσης, συναντούμε περιπτώσεις που δυσκολεύονται στην ερωτική τους ζωή ή στην εύρεση ερωτικού συντρόφου παρά τη σφοδρή τους επιθυμία να συνδεθούν και να πραγματοποιήσουν μία ερωτική σχέση. Ακόμα και υποκείμενα που όλα φαίνονται να πηγαίνουν καλά στη ζωή τους, αλλά παραμένουν ανικανοποίητα χωρίς να γνωρίζουν τον λόγο.
Ο Φρόιντ είναι πολυγραφότατος. Ένα βιβλίο του, πολύ αξιόλογο, είναι η «Ψυχοπαθολογία της Καθημερινής Ζωής». Πρόκειται για ένα απολαυστικό έργο του, στο οποίο ασχολείται με τα ολισθήματα της γλώσσας, το μπέρδεμα ή το ξέχασμα των κυρίων ονομάτων, τις λαθεμένες αναμνήσεις, τις παραδρομές στην ανάγνωση και τη γραφή, τις μνημονικές πλάνες, τις παραπραξίες, τις πράξεις δηλαδή που κάνουμε χωρίς να θέλουμε συνειδητά, αλλά τις πράττουμε, δυστυχώς. Στη σύγχρονη εποχή πολλές τέτοιες παραπραξίες πραγματοποιούνται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, όπως – σύνηθες παράδειγμα – τα μηνύματα που αποστέλλονται τη στιγμή που δεν πρέπει και στα πρόσωπα που δεν θα έπρεπε να αποσταλούν. Οι παραπραξίες αφορούν πιο ανώδυνες πράξεις -όπως αυτή που προανέφερα – αλλά και λιγότερο ανώδυνες, που μπορούν να έχουν επιπτώσεις δυσάρεστες για το υποκείμενο. Όλες οι προαναφερθείσες αναφορές καταδεικνύουν τις εκδηλώσεις του ασυνειδήτου.
Ο Φρόιντ συνέγραψε επίσης τα «Πέντε περιστατικά ασθενείας». Πρόκειται για κλινικές περιπτώσεις που συνάντησε στο γραφείο του και μας τις άφησε κληρονομιά. Στην περίπτωση της Ντόρας, μίας ασθενούς ηλικίας 18 χρονών αναφέρει χαρακτηριστικά « το διψασμένο για αγάπη παιδί, που δεν θέλει να μοιράζεται την αγάπη των γονιών του με τα αδέρφια του, αντιλαμβάνεται ότι επανακτά την πλήρη τρυφερότητα των γονιών του μόλις ανησυχήσουν, επειδή αρρώστησε… Ωστόσο, αυτή η ασθένεια είναι έργο της πρόθεσης! Οι ασθένειες απευθύνονται συνήθως σε ένα συγκεκριμένο πρόσωπο και εξαφανίζονται μόλις απομακρυνθεί το πρόσωπο».
Ποιος ο λόγος όμως που αναφέρομαι σε όλα αυτά; Ήθελα να αναδείξω τη μεγάλη σημασία που έχει η γλώσσα και η ομιλία. Ο Λακάν, γάλλος ψυχαναλυτής, που μελέτησε διεξοδικά τον Φρόιντ, διατυπώνει με ρητό τρόπο ότι «το ασυνείδητο είναι δομημένο σαν γλώσσα». Ο μόνος τρόπος εν προκειμένω για να έχουμε πρόσβαση στο ασυνείδητο είναι η ομιλία. Αλλά και κάτι ακόμα. Το ασυνείδητο αποτυπώνεται στο σώμα. Το σώμα μιλά. Μιλά για τα πάθη του υποκειμένου. Μέσα στην ανάλυση λοιπόν αυτά τα πάθη αρχίζουν να γίνονται λόγος και κατ’ επέκταση το υποκείμενο αρχίζει να αντιλαμβάνεται τι του συμβαίνει, τι είναι αυτό που το κάνει να υποφέρει. Το γεγονός ότι το υποκείμενο αρθρώνει λόγο γύρω από αυτό που του συμβαίνει έχει αποτελέσματα. Και έχει βεβαίως και θεραπευτικά αποτελέσματα.
Το ασυνείδητο λοιπόν δρα. Η γνωστή ρήση του Ντεκάρτ είναι: «Σκέφτομαι άρα υπάρχω». Για τον Φρόιντ η διαδρομή είναι διαφορετική γιατί υπάρχει το υποκείμενο του ασυνειδήτου. Πρόκειται συνεπώς για ένα υποκείμενο. Υπάρχει, με άλλα λόγια, διότι έχει την πρόθεση να κάνει κάτι χωρίς όμως να το γνωρίζει. Αυτή την άγνοια λοιπόν προσπαθεί να φέρει στην επιφάνεια η ψυχανάλυση.
Γράφει ο ποιητής μας Γιώργος Σεφέρης : «Το κεφάλι μου, η καρδιά μου, το σώμα μου, αυτή η οικογένεια που ζει μαζί μου και που δεν γνωρίζω. Προσπαθώ να ιδώ τα υλικά αυτού του ονείρου· έτσι συντάσσει κανείς ποιήματα».
Και ορμώμενη από αυτούς τους στίχους θα προσπαθήσω να το πω και εγώ απλά. Ο αναλυόμενος συντάσσει το δικό του ποίημα στην ψυχανάλυση οδηγούμενος με αυτό τον τρόπο από την άγνοια στη γνώση. Οι ποιητές έχουν ήδη συλλάβει κάτι από αυτό τον κόσμο και οι αναλυτές εμπνέονται από την παγκόσμια κληρονομιά τους. Ο δρόμος της γνώσης είναι δύσβατος, αλλά είναι ίσως αυτός που μπορεί να φέρει μία ελπίδα στον σύγχρονο τούτο κόσμο της γρήγορης και εύκολης τέρψης και κατανάλωσης.
