Αισθητηριακή ολοκλήρωση.

Η Βάση της Ανάπτυξης

 Η Αισθητηριακή Ολοκλήρωση (Sensory Integration) είναι η θεωρία αλλά και η θεραπευτική προσέγγιση που αναπτύχθηκε από την Dr. Anna Jean Ayres, Εργοθεραπεύτρια και Νευροεπιστήμονα, στην Αμερική τη δεκαετία του 1970. Από τότε ως σήμερα η θεωρία της Αισθητηριακής Ολοκλήρωσης και οι παρεμβάσεις που προκύπτουν από αυτή έχουν μελετηθεί, τεκμηριωθεί και αναβαθμιστεί από πολλούς καταξιωμένους επιστήμονες. Σήμερα είναι η περισσότερο μελετημένη και περισσότερο χρησιμοποιούμενη μέθοδος για παιδιά με αναπτυξιακές δυσκολίες στην Αμερική και στην Ευρώπη, ενώ στην Ελλάδα αρχίζει και γίνεται όλο και περισσότερο γνωστή στους θεραπευτικούς κύκλους. Η Α.Ο. μπορεί να εφαρμοστεί τόσο σε ατομικό όσο και σε ομαδικό επίπεδο. Μοιάζει με παιχνίδι και βασίζεται στις δυνατότητες και όχι στις αδυναμίες του παιδιού. Η μέθοδος της Α.Ο. απευθύνεται κυρίως σε παιδιά που ανήκουν στο Φάσμα του Αυτισμού, σε παιδιά με Δ.Ε.Π.Υ, με Ψυχοκινητική και Νοητική καθυστέρηση, σε παιδιά με Μαθησιακές Δυσκολίες, σε παιδιά με Δυσπραξία και Προβλήματα Συμπεριφοράς κ.α.

Τι σημαίνει «Αισθητηριακή ολοκλήρωση»

Ο όρος «Αισθητηριακή» αναφέρεται στις 8 μας αισθήσεις, που αφορούν στην αίσθηση της κίνησης και της βαρύτητας (αιθουσαίο σύστημα), της αφής και της ιδιοδεξίας, της όσφρησης και της γεύσης, της ακοής και της όρασης καθώς και την ενδοδόχο αίσθηση. Ενώ με τον όρο «Ολοκλήρωση» αναφερόμαστε στη νευρολογική διαδικασία κατά την οποία οι αισθητηριακές πληροφορίες συγκεντρώνονται, συγκρίνονται και οργανώνονται σε ένα όλο στο νευρικό σύστημα, ώστε να αποκτούν νόημα και να καθοδηγούν τις δράσεις μας, το συναίσθημά μας και τη μάθησή μας. Η Αισθητηριακή Ολοκλήρωση αρχίζει από την εμβρυική περίοδο και συνεχίζεται αδιάκοπα και ασυνείδητα σε όλη τη διάρκεια ζωής του ανθρώπου. Για τον λόγο αυτόν μπορούμε να ανταποκρινόμαστε με τρόπο προσαρμοστικό και αποτελεσματικό σε κάθε περιβάλλον (σχολείο, σπίτι, παιδική χαρά ή χώρο εργασίας), να έχουμε ομαλή κίνηση, να χτίζουμε σχέσεις και επικοινωνία με άλλους αλλά και να εκτελούμε δραστηριότητες καθημερινότητας με λειτουργικό τρόπο. Για τα περισσότερα παιδιά, η αισθητηριακή ολοκλήρωση, αναπτύσσεται ομαλά μέσα από το παιχνίδι και τις ελεύθερες δραστηριότητες. Η ικανότητα για σχεδιασμό της κίνησης, της επεξεργασίας των αισθητηριακών μηνυμάτων, της συγκέντρωσης, της οργάνωσης, της οργανωμένης εκτέλεσης, έρχονται αυτόματα ως μια φυσική εξέλιξη ωρίμανσης του εγκεφάλου.

Σύμφωνα με τη θεωρία της «Αισθητηριακής Ολοκλήρωσης» για να αναπτυχθούν πλήρως οι δεξιότητες ενός ανθρώπου, κινητικές και γνωστικές, ο ανθρώπινος εγκέφαλος πρέπει να δέχεται ανατροφοδότηση από και σε όλες τις αισθήσεις. Σε μερικά παιδιά, για ποικίλους λόγους,  η αισθητηριακή ολοκλήρωση δεν αναπτύσσεται όσο καλά θα έπρεπε. Όταν αυτή η εξέλιξη διαταραχθεί, τότε εμφανίζονται δυσκολίες στο φάσμα της επίδοσής τους (π.χ. κινητική αδεξιότητα, δυσκολίες στη σίτιση, στην ένδυση και την απόδυση, στη συγκέντρωση προσοχής, αποφυγή ή δυσκολία στο ελεύθερο παιχνίδι, δυσκολίες στην κοινωνική αλληλεπίδραση και την επικοινωνία). Έτσι στα παιδιά με δυσκολίες στην αισθητηριακή ολοκλήρωση γίνεται εμφανής ένας μεγάλος αριθμός από δευτερογενή προβλήματα στην ανάπτυξη, στη μάθηση και στη συμπεριφορά.

Η σημαντικότητα των Αισθήσεων και τα Αισθητηριακά Συστήματα

Οι αισθήσεις  είναι οι δομικοί λίθοι του εγκεφάλου. Αισθητηριακές πληροφορίες από το εξωτερικό περιβάλλον και μέσα από το σώμα αρχίζουν το ταξίδι της ολοκλήρωσης από τα σημεία που γίνονται δεκτές (υποδοχείς) μέχρι τα σημεία που ρυθμίζονται, οργανώνονται και αποκτούν νόημα και αξία (σε ανώτερες και κατώτερες δομές του εγκεφάλου). Σε αυτό το ταξίδι διαμορφώνουν τις δομές και τη λειτουργία του εγκεφάλου και επομένως τους τρόπους με τους οποίους το νευρικό σύστημα είναι σε εγρήγορση, αντιλαμβάνεται, θυμάται, διορθώνει και κτίζει ικανότητες και δεξιότητες. Χωρίς τις αισθήσεις δεν είναι δυνατή η ανάπτυξη του νευρικού συστήματος και μέσω αυτού η επαφή με το περιβάλλον, η ανάπτυξη της προσοχής, της μάθησης, της ομιλίας, της οργάνωσης, της αφηρημένης σκέψης, της δημιουργικότητας, της κοινωνικής αλληλεπίδρασης και της λογικής, καθώς και η εξέλιξη εκλεπτυσμένων κινήσεων.

Τα Αισθητηριακά συστήματα είναι υπεύθυνα για την ανίχνευση, την υποδοχή και την επεξεργασία των αισθητηριακών πληροφοριών. Πιο συγκεκριμένα:

• Αιθουσαίο σύστημα, όπου αναφέρεται σε δομές στο έσω αυτί (λαβύρινθος), επεξεργάζεται πληροφορίες σχετικά με την κίνηση, τη βαρύτητα και την ισορροπία. Βοηθά στην αντίληψη του σώματός μας μέσα στον χώρο καθώς κινούμαστε, επηρεάζει πολύ τον αμφίπλευρο συντονισμό, τον μυϊκό τόνο και το επίπεδο διέγερσης του ατόμου. Δυσλειτουργία αυτού του συστήματος εκδηλώνεται με δύο τρόπους. Κάποια παιδιά μπορεί να είναι υπερ-ευαίσθητα στα αιθουσαία ερεθίσματα και να φοβούνται τις κινητικές δραστηριότητες ενώ άλλα να παρουσιάζουν υπο-ευαισθησία του αιθουσαίου συστήματος και να αναζητούν συνεχώς πολύ έντονες αισθητηριακές εμπειρίες.
• Ιδιοδεκτικό Σύστημα, όπου επεξεργάζεται πληροφορίες που δεχόμαστε από τους μύες, τους τένοντες και τις αρθρώσεις. Είναι υπεύθυνο για την αντίληψη της θέσης του σώματος και των μερών του στον χώρο. Βοηθά στον κινητικό έλεγχο, στη διαβάθμιση και τη διαδοχή των κινήσεων. Επίσης μας επιτρέπει να χειριστούμε αντικείμενα χρησιμοποιώντας επιδέξιες κινήσεις των χεριών. Τα άτομα με δυσλειτουργία του ιδιοδεκτικού συστήματος είναι συνήθως αδέξια, έχουν περίεργη στάση σώματος, δύσκολα χειρίζονται μικρά αντικείμενα με τα δάχτυλά τους, έχουν δυσκολίες στο φαγητό/σίτιση και αποφεύγουν νέες κινητικές δράσεις.
• Απτικό Σύστημα, το οποίο μεταφέρει πληροφορίες σχετικά με την αφή, τον πόνο, τη θερμοκρασία και την πίεση μέσω των υποδοχέων που βρίσκονται στο δέρμα και το στόμα στο κεντρικό νευρικό μας σύστημα. Το απτικό σύστημα παίζει πολύ σημαντικό ρόλο στην εξερεύνηση και την αντίληψη του περιβάλλοντος και στις αυτόματες αντιδράσεις επιβίωσης ενός ατόμου. Ένα παιδί με δυσλειτουργία αυτού του συστήματος μπορεί να αποφεύγει τη σωματική επαφή, να έχει δυσκολίες στο ντύσιμο, στο φαγητό/σίτιση και στις δραστηριότητες καθημερινής περιποίησης. Επίσης ένα δυσλειτουργικό απτικό σύστημα μπορεί να οδηγήσει σε λανθασμένη αντίληψη της επαφής ή του πόνου με αποτέλεσμα το άτομο να παρουσιάζει άγνοια κινδύνου και συχνά να βρίσκεται σε επικίνδυνες καταστάσεις.
• Τα τρία αισθητηριακά συστήματα απτικό – ιδιοδεκτικό – αιθουσαίο θεωρούνται ως τα πιο κύρια στη θεραπευτική μέθοδο της Α.Ο. Ωστόσο δεν παραλείπονται τα συστήματα ακοής και όρασης, καθώς όλα τα συστήματα διασυνδέονται στενά μεταξύ τους.

Τι σημαίνει «Διαταραχή Αισθητηριακής Επεξεργασίας» (ΔΑΕ) και πώς μπορώ να αναγνωρίσω τα συμπτώματά της

Η A. Jean Ayres χαρακτήρισε τη Διαταραχή Αισθητηριακής Επεξεργασίας ως νευρολογικό «συγκοινωνιακό μποτιλιάρισμα», το οποίο είτε εμποδίζει τις αισθητηριακές πληροφορίες να φτάσουν σε συγκεκριμένα μέρη του εγκεφάλου, είτε φτάνουν σε αυτά αλλά δεν κάνουν τις κατάλληλες διασυνδέσεις. Και στις δύο περιπτώσεις η ερμηνεία των αισθητηριακών πληροφοριών είναι ανακριβής και το νευρικό σύστημα ανταποκρίνεται με άτυπο τρόπο.

Οι δυσκολίες που αντιμετωπίζει ένα άτομο με ΔΑΕ καταλήγουν σε πολλές διαφορετικές προκλήσεις στην καθημερινή ζωή του, όπως κινητική αδεξιότητα, δυσκολία διαχείρισης της συμπεριφοράς, άγχος και κατάθλιψη, δυσκολίες επικοινωνίας και κοινωνικοποίησης, μαθησιακά ελλείμματα, επιλεκτικότητα στο φαγητό, μειωμένη ικανότητα προσοχής κ.α. Οι δυσκολίες αυτές επιδρούν σε κάθε πτυχή της καθημερινότητας, ενώ μπορεί να επιβαρύνουν ήδη υπάρχουσες διαταραχές εφόσον η ΔΑΕ συχνά συνοδεύει σημαντικό αριθμό αναπτυξιακών, συμπεριφορικών και νευρομυϊκών διαγνώσεων. Είναι σημαντικό να σημειωθεί πως ένα παιδί με ΔΑΕ παρουσιάζει διαφορετική εικόνα από ένα άλλο παιδί που αντιμετωπίζει την ίδια διαταραχή. Αυτός είναι ο λόγος που η παρέμβαση αντιμετωπίζει το άτομο σαν όλον, με τις δικές του μοναδικές ικανότητες αλλά και δυσκολίες.

Όλοι μας σε κάποιον βαθμό παρουσιάζουμε δυσκολίες αισθητηριακής επεξεργασίας. Όταν όμως αυτές οι δυσκολίες επηρεάζουν αρνητικά την καθημερινή λειτουργικότητά μας, τότε και μόνο αποτελούν πρόβλημα. Πρέπει να λαμβάνονται υπόψη ως δείκτες πιθανής ΔΑΕ ορισμένες ενδείξεις και να παραπέμπονται άμεσα για αξιολόγηση.

Κλινικά Συμπτώματα Δυσλειτουργίας Αισθητηριακής Επεξεργασίας

• Υπερβολική ευαισθησία σε αισθητηριακά ερεθίσματα (αγγίγματα, κίνηση, ήχοι, οπτικά ερεθίσματα, μυρωδιές, γεύσεις κ.α)
• Ελαττωμένη ανταπόκριση σε αισθητηριακά ερεθίσματα (δεν ανταποκρίνονται αμέσως ή καθόλου αν και δεν υπάρχει οργανική βλάβη ακοής, όρασης κλπ)
• Έντονο μασούλημα και δάγκωμα αντικειμένων
• Συχνό άγγιγμα ανθρώπων ή αντικειμένων
• Κινητική αδεξιότητα, και / ή αποφυγή σε παιχνίδι που απαιτεί αδρό συγχρονισμό (τρέξιμο, άλματα, σκαρφαλώματα, πέρασμα από εμπόδια, παιχνίδι με μπάλα κλπ)
• Αποφυγή του παιδιού να είναι ξυπόλυτο
• Περπάτημα στις μύτες των ποδιών
• Δυσκολίες λεπτής κινητικότητας (χειρισμός εργαλείων, χρήση ψαλιδιού / μολυβιού, ζωγραφική, κατασκευές, κουμπώματα)
• Δυσκολίες σε Δραστηριότητες Καθημερινής Ζωής (πλύσιμο δοντιών, σίτιση, ένδυση – απόδυση, κόψιμο νυχιών)

Τρόποι εκδήλωσης της Δυσλειτουργίας της Αισθητηριακής Επεξεργασίας

• Δυσκολία μετάβασης από τη μια δραστηριότητα σε μια άλλη
• Επιλεκτικότητα στο φαγητό
• Άσκοπη κίνηση – Μη λειτουργικό παιχνίδι
• Ανήσυχος ύπνος
• Υπερκινητικότητα και διάσπαση προσοχής
• Αποφυγή κίνησης
• Χαμηλή Αυτοπεποίθηση
• Άγχος και κατάθλιψη
• Δυσκολίες κοινωνικής αλληλεπίδρασης και επικοινωνίας
• Καθυστέρηση / δυσκολίες λόγου και ομιλίας
• Συναισθηματικές δυσκολίες
• Απουσία κινήτρου
• Χαμηλά επίπεδα Ρυθμού και Κινητικής Δράσης (Υποτονικότητα)
• Αποδιοργάνωση συμπεριφοράς (δύσκολα διαχειρίσιμη, παρορμητική, εκρηκτική με διακυμάνσεις ή παθητική με χωρίς «νεύρο»)
• Κινητική ανωριμότητα
• Δυσκολίες στη μαθησιακή απόδοση (αντίληψη, μνήμη, ταχύτητα, γράψιμο, διάβασμα, κλπ) και / ή στην οργάνωση μελέτης

Η Παρέμβαση και τα αποτελέσματα από τη θεραπεία της Αισθητηριακής Ολοκλήρωσης

Η παρέμβαση της Αισθητηριακής Ολοκλήρωσης βασίζεται στην αρχή ότι ο εγκέφαλος μπορεί να προσαρμοστεί και να αλλάξει σε κάθε ηλικία, εφόσον εκτεθεί σε συγκεκριμένες και σκόπιμες αισθητικοκινητικές δραστηριότητες και σε κατάλληλα διαμορφωμένα αισθητικοκινητικά περιβάλλοντα. Κύριος στόχος της παρέμβασης της Α.Ο. αποτελεί  η κατάλληλη και ελεγχόμενη πολυ-αισθητηριακή εισροή σε κατώτερα εγκεφαλικά επίπεδα μέσα από σκόπιμες και νοηματοδοτούμενες για το παιδί δραστηριότητες, μέσω της κίνησης, της βαρύτητας, της μυϊκής αντίστασης κλπ. Είναι σημαντικό ο κάθε θεραπευτής που εφαρμόζει την Αισθητηριακή Ολοκλήρωση να γνωρίζει ότι δεν δρας πάνω στο παιδί αλλά μαζί με το παιδί και να χρησιμοποιεί σαν όχημα το σωματικό παιχνίδι και παιχνίδια με εξοπλισμό, τα οποία επιλέγονται ειδικά για το άτομο αυτό προκειμένου να κεντρίσει το ενδιαφέρον του και να επιδιώξει την ενεργή συμμετοχή του στην παρέμβαση. Μέσα στον κατάλληλα εξοπλισμένο χώρο θεραπείας το παιδί νοιώθει κυρίαρχος του εαυτού του και είναι αυτοκαθοδηγούμενο. Ενώ ο εξειδικευμένος θεραπευτής διαδραματίζει τον ρόλο του βοηθού, του συμπαίκτη, του συνεργάτη και όχι του ηγέτη ή του δασκάλου. Η αισθητηριακή «ενίσχυση» μέσα από το επιλεγμένο σωματικό παιχνίδι θα οργανώσει αντίστοιχες δομές του εγκεφάλου που με τη σειρά τους θα αναδύσουν και θα ενδυναμώσουν ώριμα πρότυπα κίνησης, επικοινωνίας και ψυχοκοινωνικής συμπεριφοράς.

Η θεραπεία της Α.Ο. αφορά στην αποκατάσταση δυσκολιών που οφείλονται σε Διαταραχή Αισθητηριακής Επεξεργασίας. Ο απώτερος στόχος είναι η βελτίωση των λειτουργικών δεξιοτήτων, ώστε το άτομο να μπορεί να ανταποκρίνεται στο μέγιστο δυνατό των ικανοτήτων του στο σπίτι, στην κοινότητα, στο σχολείο και στην εργασία του. Τα αποτελέσματα της παρέμβασης μπορούν να συνοψιστούν στα παρακάτω σημεία:

• Ρύθμιση και οργάνωση συμπεριφοράς
• Βελτιωμένη ικανότητα προσοχής και οργάνωσης
• Βελτιωμένη ικανότητα μάθησης και γενίκευσης
• Αυξημένη ανοχή στην αλλαγή
• Βελτιωμένη κοινωνική έκφραση και αλληλεπίδραση
• Αυξημένη κινητική απόδοση και δράση
• Βελτίωση Λόγου και Επικοινωνίας
• Συναισθηματική ωριμότητα

«Όταν ο θεραπευτής κάνει αποτελεσματικά

τη δουλειά του και το παιδί οργανώνει

το νευρικό του σύστημα, φαίνεται απλώς

σαν να παίζει» (Ayres , 1979)

Βιβλιογραφικές Αναφορές

• http: //s.i.org.gr
• Σημειώσεις σεμιναρίων: Sensory integration paediatrics (module 1,2,3), epimorfosis, Αθήνα 2015
• Σημειώσεις εκπαίδευσης – επόπτευσης Εργοθεραπευτών 1^ος Κύκλος, Προσέγγιση παιδιού, εφήβου και οικογένειας, Αθήνα 2013
• Ellen Yack, Paula Aqyilla, Shirley Sutton (2002). Building Bridges through sensory integration 2^nd edition, Texas: Future Horizons INC
• Jean Ayres (2005). Sensory Integration and the child (understanding hidden sensory challenges). Los Angeles: WPS